काठमाडौं । यतिबेला विश्वभर तेल र ग्यास धेरै विवादको कारण बनेको छ तर आगामी दिनमा यो प्रतिस्पर्धा अरु केही खनिजका लागि पनि हुनसक्छ । यो मार्च ८ को कुरा हो, जब निकेलको मूल्य बिहान ५:४२ मा यति छिटो बढ्न थाल्यो कि लन्डन मेटल एक्सचेन्जमा हाहाकार भयो ।

१८ मिनेटमै निकेलको मूल्य प्रतिटन एक लाख डलर पुगेको थियो । जसका कारण निकेलको काम रोक्नु परेको थियो । यो रेकर्ड तोड्नुअघि नै पछिल्लो २४ घण्टामा निकेलको भाउ २ सय ५० प्रतिशतले बढेको थियो ।

रुसले युक्रेनमा आक्रमण गरेपछि बजारमा धातुको ठूलो संकट उत्पन्न भएको यो पहिलो पटक हो । मूल्यमा यो उछाल आउनुको कारण रुसमाथि पश्चिमी देशहरूले लगाएको प्रतिबन्ध मानिएको छ । यसबाट विश्वमा निकेलजस्तो धातुको महत्व बढेको स्पष्ट भएको छ । यो कम प्रदुषणकारी अर्थतन्त्रतर्फ अघि बढ्नको लागि महत्त्वपूर्ण छ।

रूस ग्यास र तेलको प्रमुख आपूर्तिकर्ता हो। रुस-युक्रेन युद्धका बेला ग्यास र तेलका लागि रुसमाथि युरोपेली देशहरूको निर्भरताले इन्धनलाई हतियारको रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिने देखाएको छ। युक्रेनमाथिको आक्रमण रोक्न अमेरिका र उसका सहयोगीहरूले रुसमाथि कडा आर्थिक प्रतिबन्ध लगाएका छन् । तर, यसको बावजूद, युरोप रूसबाट तेल र ग्यास किन्न बाध्य छ।

राष्ट्रपति जो बाइडेनले मार्च ३१ मा भने, “अमेरिकामा निर्मित स्वच्छ ऊर्जाले हाम्रो राष्ट्रिय सुरक्षाको रक्षा गर्न मद्दत गर्नेछ।” “हामीले भविष्य निर्धारण गर्ने चीजहरूको लागि चीन र अन्य देशहरूमा हाम्रो लामो समयदेखिको निर्भरता अन्त्य गर्न आवश्यक छ,” उनले भने।

जो बाइडेनले यसअघि विद्युतीय ब्याट्री निर्माण र नवीकरणीय ऊर्जा भण्डारणका लागि प्रयोग हुने खनिजहरूको स्थानीय उत्पादन र प्रशोधनमा सहयोग गर्न रक्षा उत्पादन कानून लागू गर्ने घोषणा गरेका थिए। ह्वाइट हाउसका अनुसार यी खनिजहरूमा लिथियम, निकल, ग्रेफाइट, म्यांगनीज र कोबाल्ट समावेश छन्।

तर, ऊर्जा संक्रमण अवधिमा बजार सेयरमा राम्रो प्रतिस्पर्धामा आउनका लागि प्रत्येक देशको आवश्यकता अनुसार विभिन्न खनिजहरू महत्त्वपूर्ण हुन्छन्। तेल, ग्यास र कोइलाको आपूर्तिमा प्रमुख भूमिका खेल्ने देशहरू प्रतिस्पर्धामा पछाडि पर्ने खतरा रहेको विज्ञहरूले चेतावनी दिएका छन् । उदाहरणका लागि रूस जसको आर्थिक शक्ति मुख्यतया जीवाश्म ईन्धनमा निर्भर छ। यो विश्वको दोस्रो ठूलो ग्यास उत्पादक र तेस्रो ठूलो तेल उत्पादक हो।

यद्यपि, रूसले भविष्यमा खनिजहरूको लागि प्रतिस्पर्धाबाट फाइदा लिन सक्छ। किनभने रूस विश्वमा कोबाल्ट र प्लेटिनमको दोस्रो ठूलो आपूर्तिकर्ता र निकलको तेस्रो ठूलो आपूर्तिकर्ता हो। रुसमा केही खनिज प्रशस्त मात्रामा भए पनि विज्ञहरुका अनुसार यी महत्वपूर्ण खनिज अन्य देशमा बढी पाइन्छ । संसारमा कोबाल्टको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा रिपब्लिक अफ कंगो, इन्डोनेसियाबाट निकल, लिथियम अष्ट्रेलियाबाट, तामा चिलीबाट र दुर्लभ खनिज चीनबाट निकालिन्छ।

विशेषज्ञहरूले कम्तिमा १७ खनिजहरूलाई विश्वमा ऊर्जा परिवर्तनको लागि महत्त्वपूर्ण मान्छन्। त्यसैले यी खनिज उत्खनन र प्रशोधन गर्ने क्षमता भएका देशले बढी फाइदा लिन्छन् । इन्टरनेशनल एनर्जी एजेन्सीको अनुमान छ कि यी १७ खनिजहरूमध्ये सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण लिथियम, निकल, कोबाल्ट, तामा, ग्रेफाइट र दुर्लभ अर्थहरू हुन्। इन्टरनेशनल इनर्जी एजेन्सीका विज्ञ ताइ-युन-किमले सन् २०४० सम्ममा यी खनिजहरूको माग तीव्र रूपमा बढ्ने बताए।

कुन देशहरूले ऊर्जा संक्रमणबाट सबैभन्दा बढी फाइदा लिन्छन् भन्बे विषयमा उनी देशहरूलाई २ भागमा विभाजन गर्छन् । एउटा देश जहाँ यी खनिजहरू प्रचुर मात्रामा पाइन्छ र दोस्रो ती जो प्रशोधनमा अग्रपङ्क्तिमा छन्। जहाँसम्म खनिजहरूको प्रचुरता र तिनको उत्खननको सवाल छ, धेरै देशहरू यसमा अगाडि छन्। तर, खनिज प्रशोधनमा चीनको वर्चस्व छ। विज्ञले बीबीसी मुन्डोसँगको कुराकानीमा भने, ‘ऊर्जा संक्रमणबाट कुन देशलाई सबैभन्दा बढी फाइदा हुन्छ भन्न गाह्रो छ । यो तिनीहरू उत्पादन श्रृंखलामा कुन स्थानमा छन् भन्ने कुरामा निर्भर गर्दछ।

तर, यो स्पष्ट छ कि हामी एक महत्वपूर्ण मोडमा छौं। २० औं शताब्दीको इतिहासमा तेलले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको भए तापनि २१ औं शताब्दीको इतिहासमा ऊर्जा रूपान्तरणका खनिजहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ। यसैले विज्ञहरू भन्छन्, “यी भविष्यका खनिजहरू हुन्।” विद्युतीय ब्याट्रीमा धातु चाहिने भएता पनि औद्योगिक गतिविधिका लागि धेरै प्रकारका ऊर्जा भण्डारण गर्न पनि ती महत्त्वपूर्ण हुन्छन्।

जर्मन इन्स्टिच्युट फर इकोनोमिक रिसर्चका अन्वेषक लुकास बोएर भन्छन्, “यदि यी धातुहरूको आपूर्ति मागसँग मेल खाँदैन भने, तिनीहरूको मूल्य आकाशिनेछ।” लुकास बोअरले एन्ड्रिया पेस्केटोरी र मार्टिन स्टर्मरसँग गरेको अनुसन्धान “द मेटल अफ द एनर्जी ट्रान्जिसन” गत वर्षको अन्त्यमा प्रकाशित भएको थियो । बोयर भन्छन् कि यस मामलामा एक महत्वपूर्ण कारक यी धातुहरुको निकासीको प्रक्रिया हो। वास्तवमा यी धातुहरू निकाल्न खानी परियोजनाहरू पूर्ण रूपमा सञ्चालन हुन एक दशक (औसतमा १६ वर्ष) लाग्छ। त्यसैले आगामी दिनमा यी धातुको थप अभाव हुनसक्छ ।

अनुसन्धानका अनुसार, दुर्लभ अर्थसँगै चार महत्त्वपूर्ण धातुहरू निकल, कोबाल्ट, लिथियम र तामा हुन्। तिनीहरूको मूल्य लामो समयको अवधिमा ऐतिहासिक रूपमा बढ्न सक्छ। अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा केही दिन भाउ बढेर घट्ने यो सामान्य वृद्धि होइन । यी चार धातुका उत्पादकहरूले मात्रै आगामी २० वर्षसम्म तेल क्षेत्रको बराबरीमा आम्दानी गर्न सक्छन्। “यी धातुहरू नयाँ तेल हुन सक्छन् र चीन कोबाल्ट उत्पादन गर्ने कंगोमा लगानी गरेर सबैभन्दा ठूलो खेलाडी बनेको छ,” बोयर भन्छन्।

नयाँ युद्ध परिस्थितिमा जब पश्चिमी देशहरूले आफ्नो ऊर्जा निर्भरता कम गर्न आवश्यक छ । केही यस्ता देशहरू छन् जसले यस बढ्दो आवश्यकताको केही अंश आपूर्ति गर्न सक्छ। ब्लुमबर्ग एनईएफ रिसर्च सेन्टरका धातु र खानी प्रमुख क्वासी एमपोफो भन्छन्, यस परिवर्तनबाट लाभ उठाउन चीन सबैभन्दा राम्रो स्थितिमा छ।

“यदि चीनले रूसको धातु उत्पादनलाई आफ्नो रिफाइनरीमा ल्याउन र अन्य देशहरूमा बेच्न सक्षम भयो भने, यो परिवर्तनको विजेता बन्न सक्छ,” उनले भने। तर, अन्य देश पनि यो मामिलामा मैदानमा छन् । निकलको कुरा गर्दा इन्डोनेसियाले विगत दुई वर्षदेखि आफ्नो उत्पादन क्षमता बढाउँदै आएको छ । रुसबाट आएको कमीलाई पूर्ति गर्न उसले अझै बढाउने छ । निकेल रुस-युक्रेन युद्धबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित धातु हो। रुस विश्वव्यापी उत्पादनको नौ प्रतिशत उत्पादन गर्ने देश हो। अर्कोतर्फ, यदि प्लेटिनम समूहका धातुहरूको अभाव छ भने, दक्षिण अफ्रिकी उत्पादकहरूले यो कमीलाई पूरा गर्न सक्छन्।

भविष्यका धातुहरू नियन्त्रण गर्ने लडाइँमा यस्ता पक्षहरू छन् जसमा चीनको पल्ला भारी छ। यस्तो अवस्थामा पश्चिमा देशहरु तिब्र गतिमा अघि बढेनन् भने उनीहरुका लागि पछि पर्ने जोखिम हुन सक्छ ।